Zamek w Baranowie Sandomierskim

 średniowieczu w widłach Wisły i Babulówki, na miejscu gdzie obecnie wznosi się rezydencja, istniał rycerski dwór obronny, o którym Długosz wspomina, że w XV wieku należał do rodziny Baranowskich herbu Grzymała. Pozostałości tego dworu zachowały się do dziś w piwnicach pałacu.

W 1578 roku dobra baranowskie przeszły w posiadanie Rafała Leszczyńskiego herbu Wieniawa w 1579 roku. Po przekazaniu dóbr rok później synowi Andrzejowi, wojewodzie brzesko-kujawskiemu, ten rozpoczął budowę zamku. 

Zdjęcie lotnicze, fot. ZeroJeden, IV 2021

Budowa została ukończona w 1606 roku, miejsce w nim znalazła słynna biblioteka. Sam zamek był główną rezydencją Andrzeja Leszczyńskiego, którego kilkakrotnie odwiedził tu król Stefan Batory.

Projekt zamku opracował prawdopodobnie Santi Gucci, na co wskazują detale rzeźbiarskie oraz cała forma architektoniczna, jednak budowę kończyli już po śmierci Gucciego jego uczniowie. Zamek założony jest na planie prostokąta z czterema cylindrycznymi narożnymi basztami oraz prostokątną bramą wjazdową. Z okresu Leszczyńskich, którzy mieszkali tu przez ponad sto lat, pochodzą bogate sztukaterie, przypisywane Janowi Baptyście Falconiemu, zachowane w sklepieniu baszty północno?wschodniej.

Po 1620 roku zamek otoczono bastionowymi fortyfikacjami, które jednak nie okazały się użyteczne podczas potopu szwedzkiego. Szwedzi wiosną 1656 roku napotkali pod Baranowem oddziały litewskie dowodzone przez Pawła Sapiehę i wycofali się w kierunku Zawichostu.

Ostatnim właścicielem Baranowa z rodu Leszczyńskich był ojciec późniejszego króla Polski Stanisława Leszczyńskiego - 

Zamek od strony parku, fot. ZeroJeden, VI 2000

Rafał. W 1677 roku zamek przeszedł w posiadanie Dymitra Wiśniowieckiego, który panował tu do 1682 roku i nie wprowadził w tym okresie żadnych zmian. Potem zamek dostał się w ręce księcia Józefa Karola Lubomirskiego herbu Śreniawa. W 1695 roku podjął się on częściowej przebudowy rezydencji oraz odnowienia wnętrz. Prace zostały zlecone Tylmanowi z Gameren, jednemu z najwybitniejszych architektów ówczesnej Polski. Zmodernizowano wtedy elewacje zamkowe oraz dobudowano zachodni trakt przy dotychczasowym murze oporowym, w którym to trakcie umieszczono galerię obrazów. Do wnętrz piętra zostały zaprojektowane dekoracje stiukowe, zachowane do dziś w tzw. Galerii Tylmanowskiej oraz w przyległych pomieszczeniach.

Lubomirscy posiadali zamek do 1720 roku, potem przechodził kolejno przez ręce księcia Pawła Sanguszki, Jacka Małachowskiego, Józefa Potockiego, Jana Krasickiego. Dzięki takim częstym zmianom właścicieli zamek zachował oryginalny renesansowo-barokowy charakter nadany mu przez Leszczyńskich i Lubomirskich. Podczas panowania Krasickich zamek odnowiono. 

fot. ZeroJeden, II 2016

Pod koniec XVIII wieku często bywał tu biskup Ignacy Krasicki.

W XIX wieku dwukrotnie zamek płonął. Pożar z 24 września 1849 roku zniszczył bezcenne zamkowe wnętrza. Nie przetrwały drewniane stropy, dachy, wszelkie wyposażenie zamkowe oraz oczywiście biblioteka. Krasickich nie było stać na odbudowę rezydencji, a kolejni właściciele nie troszczyli się o swoje dobra.

Zrujnowany baranowski zabytek został ostatecznie wystawiony na licytację, w 1867 roku kupił go Feliks Dolański z Grębowa. Do drugiej wojny światowej zamek nie zmienił już właścicieli. Drugi pożar miał miejsce w 1898 roku. Po tym pożarze Dolańscy próbowali odnawiać zamek, prace zlecili Tadeuszowi Stryjeńskiemu. Na parterze w pomieszczeniu przy baszcie południowo-zachodniej urządzono kaplicę ozdobioną witrażami Józefa Mehoffera i obrazem Jacka Malczewskiego Matka Boska Niepokalana, umieszczonym w ołtarzu. Ostatnim właścicielem zamku przed wojną był Roman Dolański.

Podczas wojny zamek ponownie nie oparł się zniszczeniom, jednak zarówno uszkodzenia wojenne jak i oba XIX-wieczne pożary nie naruszyły 

fot. ZeroJeden, II 2016

architektury. Po wojnie reforma rolna ustanowiła Skarb Państwa nowym właścicielem.

W dniach 4 i 5 stycznia 1968 roku nastąpiło formalne przekazanie zamku w Baranowie Sandomierskim Kopalniom i Zakładom Przetwórczym Siarki "Siarkopol" w Tarnobrzegu. W lipcu 1997 roku nowym właścicielem została Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. w Warszawie, która zarządza obiektem do dnia dzisiejszego.

Obecnie zamek tętni życiem kulturalnym i turystycznym.