Zamek w Gniewie

ierwsza zakonna strażnica została w tej okolicy wzniesiona niedługo po przekazaniu ziem Krzyżakom. Było to w 1276 roku, a pierwszy komtur to Dietrich von Spira. Strażnicę zbudowano w 1283 roku, jednak nie w miejscu obecnego zamku. Dokładna lokalizacja nie jest znana, można wiązać ją z pobliskim grodziskiem "Dybowo".

W 1290 roku podjęto prace nad wzniesieniem zamku i związanego z nim ośrodka miejskiego. Wybrano oczywiście najlepiej do tego nadające się miejsce w okolicy. Najwyższe wzgórze to wysunięty w stronę Wisły cypel, który od południa i wschodu posiada trudnodostępne strome stoki. Od północy i zachodu obronność naturalnych wąwozów wzmocniona została murami przedzamcza, a potem zamieniono je w fosy.

Rozpoczęta w 1290 roku budowa ciągnęła się etapami przez następne kilkadziesiąt 

fot. ZeroJeden, X 2002

lat. Do końca XIII wieku wzniesiono sześciometrowe mury zamku właściwego, w trzech narożach znalazły się wysunięte nieco przed lico muru wieżyczki. W narożu północno-wschodnim zbudowano potężny stołp u podstawy czworoboczny a wyżej - ośmioboczny. Przy murze południowym i północnym postawiono skrzydła mieszkalne i gospodarcze. W południowym znalazł się pierwotny wjazd na zamek później zamurowany.

Na początek XIV wieku przypada kolejny etap budowy. Podwyższono mury i narożne wieże, a do pozostałych odcinków muru obwodowego dobudowano dwa kolejne skrzydła i cały dziedziniec otoczono krużgankami. Niedługo potem mury otrzymały ostateczną wysokość i na ich szczycie pojawiły się ganki obronne.

Kolejne zmiany traktować już należy jako osobne przedsięwzięcie budowlane. Mianowicie po 1422 roku urządzono tu siedzibę byłemu wielkiemu mistrzowi Michałowi Küchmeister'owi. Adaptując zamek do jego potrzeb zamurowano dotychczasowy wjazd na zamek, a nowy przebito w skrzydle wschodnim. Po tej operacji pozostał w elewacji południowego skrzydła wyraźnie widoczny portal dawnej 

Zamek w Gniewie na zdjęciu z 1914 roku

bramy. Dawne pomieszczenie wartownicze powiększyło kaplicę, również układ skrzydła wschodniego został poważnie zmodyfikowany.

Rozplanowanie użytkowe zamku nie różniło się od innych założeń krzyżackich. Pomieszczenia gospodarcze znajdowały się w piwnicach i na parterze. Lustracja z 1565 roku wymienia na parterze następujące pomieszczenia: spiżarnia, kuchnia, piekarnia, więzienie (zapewne w piwnicy).

Wyższa kondygnacja przeznaczona była na mieszkania i pomieszczenia reprezentacyjne. W północnym skrzydle do 1422 roku było mieszkanie komtura i dormitoria, a potem całe piętro przeznaczono na mieszkanie Michała Küchmeister'a. W południowym skrzydle, jak już zostało wcześniej wspomniane, znajdowała się kaplica. Był tu również kapitularz. Refektarz zajmował częściowo skrzydło południowe i zachodnie. Wyższe kondygnacje znów zajmowały pomieszczenia gospodarcze - głównie magazyny zboża, być może też zbrojownia.

Taką ostateczną formę przybrał zamek: kwadratowe czteroskrzydłowe założenie, którego wszystkie skrzydła miały tę samą wysokość 

fot. ZeroJeden, X 2002

choć różną liczbę kondygnacji. Cała zewnętrzna elewacja zamkowa udekorowana została cegłą zendrówką we wzory rombu i jodełki. Co wyjątkowe w zamkach krzyżackich gniewska budowla znajdowała się w centrum przedzamcza, na szczycie wzgórza.

Czworobok zabudowań otoczono fosą, której brzegi stanowiły ceglane mury. Pomiędzy fosą a zamkiem pozostawiono szeroki parcham, czyli międzymurze. Na narożach wewnętrznego muru oporowego fosy znajdowały się wieżyczki - trzy o planie kwadratu i jedna okrągła. Ta ostatnia prawdopodobnie pełniła rolę gdaniska, gdyż była połączona z zamkiem gankiem.

Do zamku właściwego należy jeszcze zaliczyć tzw. Zameczek Myśliwski. Pierwotnie był to budynek dla straży przy uruchomionej w 1422 roku bramie i moście zwodzonym. Obecna jego forma pochodzi z czasów Jana Sobieskiego.

Zamek od początku posiadał dość rozległe przedzamcze, jednak jego rozplanowanie znamy dopiero z lustracji z 1565 roku, która mówi o prowadzonych pracach remontowych. Z dokumentu tego wiemy, że wzdłuż murów postawione były stajnie, stodoła, wozownia, dom czeladzi 

Widok od zachodu na Pałac Marysieńki, fot. ZeroJeden, VII 2005

i służb, mieszkanie kołodzieja i łaźnia. U podnóża wzniesienia znajdował się spichlerz i młyn zamkowy.

Gniew był pierwszym posterunkiem krzyżackim na lewym brzegu Wisły, wobec czego do znaczenia militarnego zamku przykładano dużą uwagę. Lustracje z lat 1386-1446 świadczą o znacznym wzroście potencjału zbrojeniowego. Oczywiście towarzyszył temu również wzrost gospodarczy miasta. W okresie bitwy pod Grunwaldem nastąpiło chwilowe załamanie, potem powtórzyło się jeszcze w okresie najazdu polsko-husyckiego. Pierwszy raz zamek mógł przejść test zbrojny w 1410 roku, jednak prawdopodobnie załoga poddała go Polakom pod nieobecność poległego pod Grunwaldem komtura Zygmunta von Ramungen. Jak większość zdobyczy polskich zamek szybko wrócił w zakonne ręce. Gniew jako jedno z pierwszych miast przystąpił do Związku Pruskiego. Pierwszego oblężenia zamek doczekał się w lutym 1454 roku. Rycerstwo z pomocą mieszczaństwa i chłopstwa gniewskiego po tygodniowych zmaganiach doprowadziło do wybuchu pożaru, wtedy załoga zamkowa zbiegła, a zamek został zniszczony i ograbiony. 

Plan sytuacyjny zamku według Conrada Steinbrechta [źródło]

Władze Gdańska realizujące plan zabezpieczenia i zapewnienia wolności handlu domagały się całkowitego zburzenia zamku, jednak nie doszło do tego. Już we wrześniu 1454 roku zamek znów musiał przejść w ręce krzyżackie, wycofując się mieszczanie podpalili przedzamcze.

W 1463 roku polskie wojska pod dowództwem hetmana Piotra Dunina ponownie obległy zamek. Akcja okazała się skuteczna, po półrocznym oblężeniu załoga krzyżacka poddała się oddając zamek i miasto Polakom. Zamek przekształcono wówczas w rezydencję starostów, z których warto wymienić Jana Sobieskiego.

Mimo zmiany funkcji na rezydencjonalną zamek nie stracił znaczenia militarnego. W XVI wieku podjęto prace remontowe murów przedzamcza i przedbramia, co poświadcza lustracja z 1565 roku. Dbałość o obronność nie szła w parze z ogólną troską o główne zabudowania twierdzy. W większości nieużywane pomieszczenia powoli popadały w ruinę.

Podczas wojen ze Szwedami zniszczenia pogłębiały się. Kilka oblężeń nie pozostało bez wpływu na mury zamkowe. W 1626 roku na zamek wkroczyli Szwedzi, Polakom udało się go odbić przy drugiej próbie oblężenia po 10 dniach ataków. W 1655 roku zamek ponownie dostał się na krótko w ręce szwedzkie, a po odzyskaniu przez wojsko polskie przez dłuższy czas trzymano w jego lochach szwedzkich jeńców. Podobno próbując uciec przebili się do sąsiedniej piwnicy, gdzie upili się winem. Ucieczka 

Pożar zamku na zdjęciu z 1921 roku

oczywiście nie powiodła się, ale nie zostali ukarani tłumacząc się, że pili za zdrowie hetmana.

Szczególnie ucierpiał zamek w czasie drugiej wojny polsko-szwedzkiej, lustrator w 1664 roku pisze: "podobieństwa nie masz, gdzie co przedtem stało". Tak było na podzamczu, zamek główny był w nieco lepszym stanie, parter był całkowicie zagospodarowany, a na piętrze funkcjonowała kaplica. W tym okresie zabudowaniom zaczęła zagrażać Wisła podmywająca wzgórze zamkowe.

Kiedy Gniew znalazł się pod panowaniem pruskim zaborca przeznaczył go do celów wojskowych. Dokonano niewielkich zmian, które jednak nie wpłynęły znacząco na gotyckie założenie. Już w 1774 roku jednak zmieniono decyzję i umieszczono tu magazyny zbożowe. Niestety wiązało się to z koniecznością dokonania poważnych zmian w dotychczasowych wnętrzach. Zburzono wiele ścian i stropów, otynkowano elewacje i przebito nowy wjazd, tym razem w skrzydle zachodnim.

W 1855 roku obniżono główną wieżę i częściowo rozebrano mury przedzamcza, ale już w latach 1856-1859 dokonano pierwszej 

fot. ZeroJeden, VII 2005

próby rekonstrukcji gotyckiego zamku. Nie przyłożono jednak odpowiedniej wagi do wiernego odtworzenia budynków. Zamiast głównej wieży wzniesiono na jej miejscu taką samą jak w pozostałych narożach, w elewacjach wykuto nowe otwory okienne, jednak zmiana układu wnętrz pociągnęła za sobą również inny układ okien. Ze zmian należy jeszcze nadmienić zlikwidowanie gdaniska i odbudowę murów przedzamcza. W tak odbudowanym zamku znalazło się więzienie.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w zamku umieszczono biura starostwa, a niedługo potem został przeznaczony na potrzeby wojskowe. W 1921 roku znacznych zniszczeń dokonał pożar, przez dłuższy czas funkcjonowało tylko jedno ocalałe skrzydło południowe. W czasie drugiej wojny światowej znalazła się tu szkoła dla hitlerowskiej młodzieży. Po wojnie budynek przejęła jednostka wojskowa. Dopiero w 1969 roku podjęto się stopniowego odbudowywania zrujnowanych murów. Ostatnie prace konserwatorskie prowadzono w 1993 roku.

Obecnie zamek można zwiedzać, a na przedzamczu czynny jest hotel, restauracja, kawiarnia i klub. 

Rekonstrukcja zamku z XIV/XV wieku według Jana Salma, 'Leksykon zamków w Polsce' [źródło]

Prężnie działają opiekunowie obiektu organizując często imprezy kulturalne, z których najpopularniejszą są słynne w całej Polsce turnieje rycerskie.