Zamek żupny w Wieliczce

 XIII wieku powstał tu królewski zamek, później rozbudowywany przez Kazimierza Wielkiego i Zygmunta Starego. Właściwy zamek wzniesiony był na planie czworoboku, poza nim w skład kompleksu wchodziło jeszcze przedzamcze. Od początku istnienia zamku do 1945 r. miały tu siedzibę władze zarządzające żupą oraz magazynem soli.

W zespole zamku najstarszą częścią są mury obronne - pochodzą z najwcześniejszego okresu budowy, jeszcze z XIII wieku. Mury miały kształt owalu otaczającego wewnętrzny dziedziniec z zabudowaniami gospodarczymi i mieszkalnymi. Zespolona z murami jest baszta pochodząca z XIV wieku, wraz z murami znajdowała się w ciągu fortyfikacji miasta, broniąc go od strony północno-zachodniej. W baszcie znajdowało się więzienie, strzelnice i przez pewien czas mieszkanie kapelana. 

Widok zamku na widokówce z początku XX wieku

W północno wschodnim narożniku murów obronnych znajdował się wjazd na dziedziniec.

Podobnie jak mury obronne z XIII wieku pochodzą też piwnice "domu pośród żupy", do którego budowy użyto piaskowca beskidzkiego tak jak w przypadku murów. W XIV wieku dobudowano do niego od strony zachodniej parterowy budynek. Dalsza rozbudowa miała miejsce w XVI wieku, kiedy to zachodnią część wyrównano ze starszą - wschodnią - oraz zwieńczono mury renesansowymi attykami. Tym razem jednak używano już cegły. Pomieszczenia ozdobiono nowymi stropami z kasetonami i belkami. Po zniszczeniach z końcowego okresu II wojny światowej zostały z "domu pośród żupy" zaledwie piwnice. Do odbudowy, której podjęto się w 1976 r., wykorzystano pozostałe fragmenty murów, zworniki, żebra sklepień, oraz kamieniarka.

Oprócz baszty oryginalny wygląd, choć bez wystroju wnętrz, zachował "dom żupny" wznoszony od 1 połowy XIV do XV wieku. W budynku tym mieściły się komnaty mieszkalne oraz kaplica na piętrze, pomieszczenia gospodarcze na parterze i wiezienie w piwnicach.

Najmłodszy 

Widok z lotu ptaka od północnego-zachodu, fot. ZeroJeden, X 2013

w zespole zamkowym jest budynek południowy. Wzniesiono go na miejscu zburzonej drewnianej zabudowy w 1834-1836 r., a piętro nadbudowano w 1905 r. W nowopowstałych pomieszczeniach znalazły miejsce kancelarie, wozownia oraz magazyn sprzętu przeciwpożarowego. Mieli tu również mieszkania stróże i wartownicy.

Najmniej pozostało po kuchni zamkowej. Została zbudowana w 2 połowie XIV wieku, a jej resztki zachowane do dziś to fragmenty murów oraz filary będące częścią pieca. Jest to pierwszy znany przypadek zbiorowego żywienia, ponieważ tutaj furmani przewożący sól oraz górnicy otrzymywali darmowe posiłki.

Pomiędzy "domem pośród żup" a murem odkryto pozostałości szybu górniczego z połowy XIII wieku. W wyniku badań natrafiono w nim na resztki 3 lin służących za windę oraz do sygnalizacji oraz fragmenty ceramiki.

Obecnie w zabudowaniach dawnego zamku mieści się ekspozycja dotycząca historii Wieliczki do czasów współczesnych i jedyna w Polsce kolekcja solniczek (w "domu pośród żupy") oraz 

Zamek w Wieliczce na zdjęciu z 1901 roku

Muzeum Żup Krakowskich (w "domu żupnym").