Zamek na Wawelu w Krakowie

amek Wawel był siedzibą książęcą i królewską oraz centrum politycznym państwa polskiego od XI do XVI wieku. Wzniesiony został na lewym brzegu Wisły na południe od lokowanego miasta. Wzgórze wawelskie położone wśród łąk zalewanych wodami Wisły i Rudawy znakomicie nadawało się na obronną siedzibę. Wschodnia część wzgórza nieco wyższa została zabudowana najwcześniej, ale drewniano-ziemne umocnieniami objęły całe wzgórze. Najstarszą budowlą jest tu rotunda NMP, na południowy-zachód od niej w 1968 roku odkryto relikty kościół mniej więcej z tego samego co rotunda okresu. Pierwsza wawelska katedra powstała w połowie XI wieku na północ od rotundy, nosiła wezwanie św. Gereona. Rotundę można oglądać na wystawie "Wawel zaginiony", mury znajdujące się w podziemiach obecnych budynków sprawiają niesamowite 

fot. ZeroJeden, VI 2002

wrażenie.

W tym okresie znajdował się też na wzgórzu kwadratowy budynek, obecnie miejsce to znajduje się w północno-zachodnim rogu wewnętrznego dziedzińca.

W 1087 roku rozpoczęto w północnej części wzgórza wznosić drugą katedrę zwaną Hermanowską. Prawdopodobnie w tym okresie wzniesiono też salę o 24 słupach. We wschodnim skraju wzgórza znalazł się podobno również murowany gródek z wieżą. Na pozostałej części wzgórza znajdowały się luźne drewniane zabudowania osadnicze. Istniał tam również drewniany gródek zniszczony przez Tatarów w 1241 roku. Usytuowany był w okolicy dzisiejszej wieży Złodziejskiej. Po najeździe Tatarów Konrad Mazowiecki wzniósł umocnienia łączące katedrę z rotundą wydzielając z otwartego dotychczas obszernego dziedzińca wschodnią część. Na miejscu tych umocnień w końcu XIII wieku wzniesiono istniejący we fragmentach do dziś mur obronny.

W latach 1250-1258 rozbudowę umocnień rozpoczętą przez Konrada kontynuował Bolesław Wstydliwy. Wzniósł murowane umocnienia w północno-wschodniej części wzgórza.

W 1306 roku pożar strawił część zabudowań, 

fot. ZeroJeden, VI 2015

podczas odbudowy wzniesiono przy południowym murze kurtynowym jednotraktowy budynek, który stał się nową siedzibą władcy. Przy dotychczasowej wieży obronnej w północno-wschodnim obszarze wzgórza stanęła wieża mieszkalna zwana Łokietkową. W 1320 roku na murach romańskiej katedry Władysław Łokietek wzniósł nową gotycką. Zachodnia część wzgórza ugruntowała się jako siedziba duchownych po wzniesieniu tu za Kazimierza Wielkiego dwóch nowych kościołów - Św. Jerzego w 1346 roku i Św. Michała w roku 1355 - oraz budynków mieszkalnych duchowieństwa.

Dostęp atakujących do murów był znacznie utrudniony przez strome zbocza, bowiem tak długi obwód wałów został wzmocniony zaledwie trzema wieżami. Od strony Wisły - Złodziejska, na wschodzie - Duńska, a od północy stanęła wieża zwana potem Zygmuntowską. Po przekazaniu kapitule została włączona do budynków katedry i przystosowana do pełnienia roli dzwonnicy.

W 1394 roku Władysław Jagiełło podwyższył mury obwodowe. Jego również inicjatywą jest wzniesienie Kurzej Nogi. Pierwotnie ganek ciągnął się dalej aż do wieży o funkcji 

Widok Wawelu i kościoła Św. Idziego na litografii Henryka Waltera, 'Album widoków Krakowa', Kraków 1865

prawdopodobnie latrynowej. Sama Kurza Noga pełniła funkcje mieszkalne. W tym okresie umocniono wjazd od zamku wznosząc wieże i przedbramie.

Dwie najwyższe wieże Wawelu wzniósł Kazimierz Jagiellończyk. Wieża Sandomierska stanęła w 1462 roku w narożniku południowo-zachodnim wzgórza, a wieża Senatorska na północny wschód od Sandomierskiej - we wschodniej części południowego muru obronnego. Obie mają podobny kształt. Wzniesione na kwadratowej podstawie wyżej mają zaokrąglone rogi. Ponieważ nie były zbyt dobrze zaprojektowane pod względem obronnym na ówczesne czasy mur południowy wzmocniono dodatkowo baszta Szlachecką oraz w XVI wieku dobudowano dwie kolejne baszty - Panieńska oraz Tęczyńską. Z baszt tych pozostały jedynie relikty fundamentów więc nie można wnioskować z tego ich wyglądu.

Od 1502 roku za panowania Zygmunta Starego średniowieczną rezydencję poczęto przebudowywać na nową renesansową. Z tego czasu pochodzi obecny wygląd zamku. Trzy skrzydła mieszkalne otoczyły wewnętrzny dziedziniec ozdobiony trzykondygnacjowymi krużgankami. Prowadzono również prace nad umocnieniem 

Kraków na miedziorycie Petera Schenka z 1702 roku

fortyfikacji. Znacznych zmian w fortyfikacjach zamek doczekał się jednak dopiero za Władysława IV w 1644-1646 roku. Umocnienia ziemne powstały od strony południowej, a przy bramie wjazdowej zbudowana została wieloboczna basteja. Zamek w tym stanie zastały wojska szwedzkie podczas oblężenia Krakowa.

W latach 1790-1794 wprowadzono duże zmiany w systemie fortyfikacji wznosząc od strony Wisły murowane bastiony z nasypami ziemnymi poniżej średniowiecznych murów zamkowych. Po utracie niepodległości Kraków znalazł się w granicach austriackich. Rozbudowa umocnień przez zaborcę niestety wiązała się z wyburzeniem wielu dotychczasowych murów. Zmiana zamku na koszary prowadziła do dalszej dewastacji. Zniszczono wówczas wiele wnętrz zamkowych.

Odbudowa została przeprowadzona w latach 1906-1939 pod kierownictwem Andrzeja Szyszko-Bohusza, podczas niej zdołano znacznie pogłębić wiedzę o dawnych dziejach wzgórza i zabudowań podczas badań archeologicznych. W czasie drugiej wojny światowej zamek znów poważnie ucierpiał. Do roku 1964 udało się go jednak odrestaurować. W zamku umieszczono muzeum oraz siedzibę Państwowych Zbiorów Sztuki, opiekujących się również kilkoma innymi zabytkami i zamkami.