Zamek Pieskowa Skała

ierwsza wzmianka o zamku Peskenstein pochodzi z 1315 roku, z dokumentu księcia krakowskiego Władysława Łokietka. Prawdopodobnie odnosi się ona jednak do założenia obronnego na sąsiedniej do obecnego zamku górze Kocica. Długosz wspomina o zamku w Pieskowej Skale jako fundacji Kazimierza Wielkiego, która w 1377 roku została nadana przez Ludwika Węgierskiego Piotrowi Szafrańcowi herbu Starykoń. Zamek prawdopodobnie zajmował wtedy najwyższą część wzgórza zwaną skałą Dorotki i w jego skład wchodziła wieża czworoboczna u podstawy, a w wyższej partii ośmioboczna, choć możliwe, że ośmioboczna nadbudowa powstała później. Wieża ta istniała tu do połowy XIX wieku. Na skale mieścił się prawdopodobnie jeszcze jakiś budynek mieszkalny, a niższa partia wzgórza była otoczona murem obwodowym, w którego obrębie 

Południowy bastion, fot. ZeroJeden, IX 2005

znajdowały się zabudowania gospodarcze, być może murowane.

Nadanie Ludwika nie było jednak ostateczne, skoro w 1386 roku Władysław Jagiełło Pieskową Skałę zastawił u podstolego krakowskiego Piotra Szafrańca, jednak z powodu braku zwrotu pieniędzy zamek pozostał już na stałe własnością Szafrańców. Piotr Szafraniec zmarł w 1398 roku, a zamek przejął jego syn, podkomorzy, starosta i wojewoda krakowski również Piotr, któremu własność zamku potwierdził przywilejem Jagiełło w 1422 roku. Kolejni dwaj Szafrańcowie, również podkomorzy krakowscy i również Piotrowie, nie mieli już takich wpływów na dworze królewskim, a w 1450 roku czwarty z kolei Piotr Szafraniec zajmował się grabieżami i do tego stopnia naraził się szlachcie i sąsiadom, że Kazimierz Jagiellończyk zwołał radę mającą ukrócić proceder. Rozbójniczy charakter miał jeszcze jeden z synów Piotra Krzysztof, który został ścięty na Wawelu w 1484 roku.

Zamek przeszedł na własność jego brata Stanisława, a potem na Hieronima Szafrańca, syna Stanisława. Hieronim przywrócił rodowi Szafrańców dobre imię. Doszedł 

Rekonstrukcja zamku z XV wieku według Alfreda Majewskiego [źródło]

do znacznej pozycji na dworze króla Zygmunta Starego, poślubił jego córkę, a dzięki jej posagowi majątek rodu rozrósł się. Hieronim rozbudował swoją siedzibę. Obwód murów wzbogacił się wtedy o okrągłą basztę z bramą, a na końcu wysuniętego na wschód z murów budynku dostawiono drugą basztę. Na pewno też zmieniono wtedy wystroju zamkowego, ponieważ przebywając na dworze królewskim Hieronim mógł przenosić do Pieskowej Skały najnowsze trendy.

W 1557 roku Hieronim zmarł, a zamek objął Stanisław Szafraniec, który podjął się rozbudowy rezydencji, ukończonej w 1578 roku. Do skrzydła istniejącego w południowo-zachodnim dobudowano dwukondygnacjowy pawilon dochodzący do baszty bramnej. Następnie basztę bramną obniżono, a zachowane jej dwie kondygnacje włączone zostały w nowe wschodnie skrzydło. W trzecim etapie przebudowy nad całym skrzydłem południowym i wschodnim nadbudowano jedną kondygnację, która je ze sobą wyrównała a dziedziniec otoczono krużgankami. W ten sposób powstał zwarty kompleks zabudowań łączący budynki XIV wieczne z nowymi.

Ostatnim dziedzicem zamku z rodu Szafrańców 

fot. Konrad Kłos, 1918

był syn Stanisława Jędrzej, który umierając bezpotomnie w 1608 roku zapisał Pieskową Skałę z przyległymi dobrami Maciejowi Łubnickiemu. Kolejnymi właścicielami są Barbara Sośnicka, Samuel Śladkowski, Jan Zebrzydowski herbu Radwan, a potem jego syn Michał. Po objęciu Pieskowej Skały w 1640 roku Michał Zebrzydowski zmodernizował i rozbudował zamek. Od najłatwiej dostępnej wschodniej strony wzniósł nowoczesne fortyfikacje bastionowe. Dotychczasowy wjazd prowadzący od północnej strony dziedzińca przedzamcza teraz znalazł się w kurtynie wschodniej między bastionami. Oprócz prac fortyfikacyjnych miały też miejsce prace budowlane na samym zamku, gdzie powstała w tym czasie kaplica św. Michała.

Podczas potopu zamek zajęty przez Szwedów w 1655 roku mocno ucierpiał. Po wycofaniu się najeźdźcy zamek pozostał w rękach Michała Zebrzydowskiego do jego śmierci w 1667 roku, później przechodzi na własność Jana Wielopolskiego. Wzmocnił on zamek przenosząc tu działa z zamku w Żywcu. Po jego śmierci zamek przeszedł na jego syna Franciszka. Podczas kolejnej wojny ze Szwedami zamek znów dostał się w ich ręce. W 1718 roku zamek ogarnął pożar, który zniszczył prawie wszystkie zabudowania, oszczędzając tylko najstarszą część. Zamek został całkowicie odbudowany prawdopodobnie dopiero w 1760 roku, kiedy syn Franciszka Hieronim wybrał zamek w Pieskowej Skale na swoją stałą rezydencję. Podczas tej odbudowy zamurowano wiele elementów renesansowego wystroju zabudowań. Krużganki obudowano przekształcając je w oszklone okna, widokową loggię zamurowano, zmieniono też wykrój wszystkich okien i portali 

Litografia Deroy według rysunku Kuleszy z połowy XIX wieku

w elewacjach.

W 1842 roku zamek kupił od Wielopolskich Jan Mieroszewski, a w 1846 roku odziedziczył go po ojcu Sobiesław August Mieroszewski. Niedługo potem w 1850 roku pożar zniszczył kompletnie zamek, a trzy lata później osunęła się skała Dorotki i zawaliła wieża, która na niej stała oraz najstarsza część założenia obronnego z XIV wieku. Rozpoczęta przez Mieroszewskiego odbudowa nie została ukończona, kiedy w 1863 roku w wyniku ostrzału artylerii rosyjskiej znów zamek ogarnięty został przez pożar. Po tych wydarzeniach jednak odbudowę kontynuowano i zakończono w 1877 roku. W tym roku zamek przeszedł na własność Sobiesława Krzysztofa Mieroszewskiego, a w 1896 roku kupił go Michał Wilczyński. Zamek jednak nie był wtedy wykorzystywany, ponieważ poprzedni właściciel wywiózł całe jego wyposażenie. Brak konserwacji doprowadził do powolnie postępującego niszczenia.

Za sprawą Adolfa Dygasińskiego powstała w 1902 roku spółka kilku zapalonych miłośników zabytku "Zamek w Pieskowej Skale", której uczestnicy znaleźli fundusze na wykup posiadłości. Zamek został zaadaptowany na pensjonat i pełnił tą funkcję do wybuchu drugiej wojny światowej w 1939 roku. 

Widok zamku na zdjęciu lotniczym, fot. ZeroJeden, VI 2019

Po wojnie zamek przejęło państwo, a od 1950 roku zabytkiem zajęło się Ministerstwo Kultury i Sztuki. Od 1948 do 1968 roku prowadzone tu przez Alfreda Majewskiego prace restauracyjne wyeksponowały renesansowy kształt zabytku.