Zamek Kazimierzowski w Przemyślu

ierwszy, gotycki, zamek został w tym miejscu nad Sanem zbudowany w XIV wieku, po włączeniu części księstwa halickiego oraz tych ziem do Polski za panowania Kazimierza Wielkiego. Przed zamkiem istniała tu drewniana warownia wzniesiona prawdopodobnie w X wieku. Już w tej drewnianej twierdzy istniały zabudowania kamienne - rotunda z absydą oraz przylegające do niej piętrowe palatium. Jednak ani po niej, ani po pierwotnym gotyckim zamku nie ma śladów. Zamek wzniesiono zapewne około połowy XIV wieku, ponieważ ziemie tutejsze znalazły się w granicach Polski w 1340 roku a według kronikarza Janka z Czarnkowa zamek powstał niedługo potem. W zabudowania włączono cerkiew ruską z ciosowego kamienia wzmiankowaną w 1220 roku. Cerkiew tę w 1412 roku przekształcono w katedrę łacińską, a w 1470 roku rozebrano. Sam zamek został spalony w 1498 roku przez Wołochów.

W latach 1514-1553 odbudowy podjął się Piotra Kmita zmieniając go na renesansowy zamek bastejowy. Jego stan po tej rozbudowie jest znany z inwentarzy z 1553 i 1569 roku. Ówczesne założenie składało się z członów: przygródka i zamku właściwego. Przygródek o charakterze gospodarczym mieścił się w północno-zachodniej, niższej części wzgórza i posiadał dwie wieże drewniane, a w jednej z nich bramę. Zamek właściwy posiadał plan czworoboku z okrągłymi basztami na narożach, a w narożniku południowym - 

Zamek Kazimierzowski w Przemyślu na zdjęciu z lat 1014-18

czworoboczną. Skrzydło północno-zachodnie mieściło bramę i jest zachowane do dziś.

W końcu XVI wieku według źródeł "wystawiono basztę", ale należy to raczej interpretować jako modernizację baszty już istniejącej.

W latach 1616-1633 starostą na zamku był Marcin Krasicki, który podjął się ponownej przebudowy zamku. Przebudowa miała na celu przekształcenie zamku w rezydencję pałacową, ale nie zostało to do końca osiągnięte. Podwyższono baszty północną i wschodnią, skrzydło północno-wschodnie zostało przekształcone na budynek mieszkalny i rozpoczęto budowę przy nim budowę krużganków. Po śmierci Krasickiego w 1633 roku zamek stopniowo podupadł a prowadzone w tym czasie pobieżne remonty nie mogły usunąć wszystkich zniszczeń. W 1663 roku przygródek wraz z częścią południowo-wschodnią zamku górnego znajdował się w ruinie. Mimo, że w 1667 roku została powołana komisja, która miała znaleźć sposób lepszego obwarowania zamku a w 1678 roku Marcin Kącki miał wzmocnić "castrum", jednak nic w tym kierunku nie zrobiono.

Dopiero w 1759 roku starosta przemyski Stanisław Poniatowski przystąpił do kolejnego remontu. Została wtedy zburzona kurtyna południowo-zachodnia wraz z przylegającymi basztami a wybudowano nowy mur zmniejszający założenie o około 10 metrów. Wyremontowano skrzydło północno-wschodnie budynek bramny uzyskał przypory. Prace zakończono w 1762 roku, a stan zamku po tym remoncie znany jest z inwentarza z 1765 roku oraz z projektu władz austriackich adaptacji na więzienie z 1801 roku. W 1842 roku zostały zniszczone ostatnie pozostałości przygródka podczas zakładania parku miejskiego. W 

Zamek na litografii Napoleona Ordy, 'Album Widoków', Seria 6, 1880

latach 1865-1867 wyremontowano skrzydło północno-wschodnie i basztę północną, a w 1885 roku w związku z adaptacją na cele teatru prowadzone były roboty ziemne w tym skrzydle. Początek XX wieku nie wniósł zmian w wyglądzie zamku, dopiero w ostatnich latach zdecydowano przywrócić zamkowi dawny wygląd. Przywrócono pierwotną linię muru kurtynowego południowo-zachodniego oraz odbudowano obie baszty przy tej kurtynie, a na dziedzińcu odsłonięto narys rotundy i palatium.