Zamek w Rzeszowie

ierwsza wzmianka o Rzeszowie pochodzi z akt królewskich dotyczących nadania osady przez Kazimierza Wielkiego Janowi Pakosławicowi. Jego potomkowie od nazwy miasta przyjęli nazwisko Rzeszowskich. Prawdopodobnie istniał w tamtych czasach w obrębie miejskich obwarowań zameczek będący rodową siedzibą Rzeszowskich.

W roku 1458 Rzeszów został spustoszony podczas najazdu Włochów, a niedługo potem Tatarów, którzy osadę spalili. Po wygaśnięciu rodu Rzeszowskich wdowa po ostatnim ich przedstawicielu wyszła za mąż za Mikołaja Spytka Lizęgę. To on w początku XVII wieku rozpoczął budowę zamku, który miał stać się silną warownią mogącą stawić czoło najazdom jakich Rzeszów już niejednokrotnie doświadczył. Budowa zamku trwała prawdopodobnie do około 1620 roku, a niedługo potem, w 1624 roku, dzięki fortyfikacjom 

Zamek w Rzeszowie, zdjęcie sprzed 1906 roku

Rzeszów odparł atak Tatarów. Dokumenty wymieniają trzy bramy w obwarowaniach miasta - Wodną od strony wschodniej, Dębową przy samym zamku od południa i Murowaną od północy, było też kilka baszt, z których, można było umocnienia flankować ogniem.

Mikołaj Lizęga także nie pozostawił męskiego potomka. Zamek i miasto drogą mariaży i dziedziczenia przeszły kolejno w ręce Ostrogskich a następnie Lubomirskich. Przedstawiciel tego ostatniego rodu, Jerzy Sebastian, przebudował w II połowie XVII wieku zamek i otoczył go kamiennymi fortyfikacjami bastionowymi, które mogły oprzeć się nawet silnej armii. Zamek zgodnie z założeniami stał się jedną z potężniejszych polskich twierdz.

W czasie potopu szwedzkiego, po opuszczeniu kraju przez prawowitego króla Jana Kazimierza, wierne mu wojska miały w swych rękach cztery potężne twierdze: Jasną Górę, Lwów, Łańcut oraz Rzeszów. Właśnie twierdza rzeszowska była jednym z ośrodków kierowania mobilizacją narodu przeciwko szwedzkiemu najeźdźcy. Marszałek Wielki Koronny Hieronim Sebastian Lubomirski z zamku rzeszowskiego kierował powoływaniem i organizacją pospolitego ruszenia. Były to najważniejsze chwile w historii tej fortecy.

Po wojennej zawierusze, w końcu XVII wieku, Lubomirski polecił architektowi Tylmanowi z Gameren wznieść poza fosą pałacyk, który zachował się do dziś. Twierdza straciła znaczenie militarne, stała się magnacką rezydencją, którą otoczono wspaniałymi ogrodami, a na wyspie założono zwierzyniec. W okresie zaborów zamek przejęły władze austriackie i urządziły w nim sąd, a część pomieszczeń przeznaczyły na więzienie.

Zamek zaczął niszczeć i w ciągu XIX wieku z powodu znacznych 

fot. ZeroJeden, V 2000

zniszczeń część budynków zamkowych rozebrano. W latach 1903-1906 wzniesiono czworobok budynków administracyjnych z dziedzińcem pośrodku. Kamienne bastiony oparły się zniszczeniom i rozbiórce. Do dziś zachował się tylko jeden rysunek na mapie topograficznej z 1762 roku przedstawiający ówczesną siedzibę Lubomirskich.

Rzeszowski zamek nie został dotychczas dokładnie przebadany przez naukowców i nie posiada dokumentacji swego rozwoju. Obecnie mieści się w nim Sąd Wojewódzki.