Zamek żupny w Wieliczce

 XIII wieku powstał tu królewski zamek, później rozbudowywany przez Kazimierza Wielkiego i Zygmunta Starego. Właściwy zamek wzniesiony był na planie czworoboku, poza nim w skład kompleksu wchodziło jeszcze przedzamcze. Od początku istnienia zamku do 1945 r. miały tu siedzibę władze zarządzające żupą oraz magazynem soli.

W zespole zamku najstarszą częścią są mury obronne - pochodzą z najwcześniejszego okresu budowy, jeszcze z XIII wieku. Mury miały kształt owalu otaczającego wewnętrzny dziedziniec z zabudowaniami gospodarczymi i mieszkalnymi. Zespolona z murami jest baszta pochodząca z XIV wieku, wraz z murami znajdowała się w ciągu fortyfikacji miasta, broniąc go od strony północno-zachodniej. W baszcie znajdowało się więzienie, strzelnice i przez pewien czas 

Widok na wieżę podzamcza od południa, fot. ZeroJeden, X 2001

mieszkanie kapelana. W północno wschodnim narożniku murów obronnych znajdował się wjazd na dziedziniec.

Podobnie jak mury obronne z XIII wieku pochodzą też piwnice "domu pośród żupy", do którego budowy użyto piaskowca beskidzkiego tak jak w przypadku murów. W XIV wieku dobudowano do niego od strony zachodniej parterowy budynek. Dalsza rozbudowa miała miejsce w XVI wieku, kiedy to zachodnią część wyrównano ze starszą - wschodnią - oraz zwieńczono mury renesansowymi attykami. Tym razem jednak używano już cegły. Pomieszczenia ozdobiono nowymi stropami z kasetonami i belkami. Po zniszczeniach z końcowego okresu II wojny światowej zostały z "domu pośród żupy" zaledwie piwnice. Do odbudowy, której podjęto się w 1976 r., wykorzystano pozostałe fragmenty murów, zworniki, żebra sklepień, oraz kamieniarka.

Oprócz baszty oryginalny wygląd, choć bez wystroju wnętrz, zachował "dom żupny" wznoszony od 1 połowy XIV do XV wieku. W budynku tym mieściły się komnaty mieszkalne oraz kaplica na piętrze, pomieszczenia gospodarcze na parterze i wiezienie w piwnicach.

Najmłodszy w zespole zamkowym jest budynek południowy. Wzniesiono go na miejscu zburzonej drewnianej zabudowy w 1834-1836 r., a piętro nadbudowano w 1905 r. W nowopowstałych pomieszczeniach znalazły miejsce kancelarie, wozownia oraz magazyn sprzętu przeciwpożarowego. Mieli tu również mieszkania stróże i wartownicy.

Najmniej pozostało po kuchni zamkowej. Została zbudowana w 2 połowie XIV wieku, a jej resztki zachowane do dziś to fragmenty murów oraz filary będące częścią pieca. Jest to pierwszy znany przypadek zbiorowego żywienia, ponieważ tutaj furmani przewożący sól oraz górnicy otrzymywali darmowe 

Widok z lotu ptaka od południa, fot. ZeroJeden, X 2013

posiłki.

Pomiędzy "domem pośród żup" a murem odkryto pozostałości szybu górniczego z połowy XIII wieku. W wyniku badań natrafiono w nim na resztki 3 lin służących za windę oraz do sygnalizacji oraz fragmenty ceramiki.

Obecnie w zabudowaniach dawnego zamku mieści się ekspozycja dotycząca historii Wieliczki do czasów współczesnych i jedyna w Polsce kolekcja solniczek (w "domu pośród żupy") oraz Muzeum Żup Krakowskich (w "domu żupnym").