Zamek w Olsztynie

ajstarszym elementem murowanym zamku olsztyńskiego jest cylindryczna wieża stojąca w najwyższym punkcie wzniesienia. Pochodzi ona z XIII wieku. Nie zachowały się niestety dokumenty poświadczające budowę zamku, na podstawie przeprowadzonych badań można jednak stwierdzić, że dopiero Kazimierz Wielki w połowie XIV wieku powiększył założenie obronne do rozmiarów największej warowni na Jurze Krakowsko-Częstochowskiej. O rozmiarach rozbudowy może świadczyć zmiana nazewnictwa. O ile we wcześniejszych 

Ruiny zamku w Olsztynie na zdjęciu Henryka Poddębskiego z 1932 roku

dokumentach z procesu biskupa Jana Muskaty wytoczonego przez arcybiskupa Jakuba Świnkę mówi się o "zamku Przymiłowice", o tyle po rozbudowie dokonanej przez Kazimierza Wielkiego zamek nazywany jest już "Holstein" lub "Olstin". Na pewno chodzi tu o to samo miejsce, ale nie do końca ten sam obiekt.

Najwcześniejsza wzmianka poświadczająca pośrednio istnienie zamku w Olsztynie pochodzi z 1349 roku. W dokumencie tym świadkiem był Zdziśko burgrabia de Olsten. 15 marca 1369 roku król Kazimierz Wielki przebywał na zamku, gdy nadawał prawo średzkie dla pobliskiego Przyrowa. Ten dokument zachował się w całości do naszych czasów, jednak najprawdopodobniej już wcześniej król przebywał wielokrotnie na zamku.

Zamek, w formie, której ruiny stoją do dziś, składa się z trzech części. Zamek górny jest najstarszy, jak już było wspomniane na początku wieża pochodzi jeszcze z XIII wieku. Ma obecnie 35 metrów wysokości, w podstawie jest okrągła i wzniesiona z kamienia. W górnej części nadbudowano ją w XV wieku ośmiobocznie cegłą. Była miejscem ostatecznej obrony, wejście do niej prowadziło z poziomu murów 

Drzeworyt według rysunku Kostrzewskiego, Tygodnik Illustrowany 1863 ze zbiorów Biblioteki Instytutu Badań Literackich PAN

obwodowych. Lochy służyły do przetrzymywania ludzi skazanych na śmierć głodową. Na terenie zamku górnego jest duża pieczara, służyła prawdopodobnie za magazyn żywności i amunicji. Przejścia i korytarze wykute w skale stanowiły razem z naturalnymi jaskiniami rozległy labirynt na terenie całego zamku.

Z zamku średniego zachowały się tylko nieliczne ślady, podobnie jak z zamku dolnego. W dolnym zamku znajdowały się pomieszczenia gospodarcze, stajnia oraz mieszkania dla służby i budynki pomocnicze. Oprócz tych trzech części stanowiących jednolitą całość na przeciwległym krańcu wzgórza stała osamotniona kwadratowa baszta. Spełniała funkcje obserwacyjne, a także obronne mogąc flankować dostęp do murów zamku właściwego. Zamek był obsadzony stałą załogą wojskową króla Kazimierza.

Po wygaśnięciu linii Piastów zamek dostał się razem z kilkoma innymi pobliskimi zamkami w ręce Władysława Opolczyka. Był on rozbójnikiem oraz spiskował z Krzyżakami, dopiero Władysław Jagiełło ukrócił jego poczynania. Przywrócił koronie zamki 

Widok z lotu ptaka, fot. ZeroJeden, VI 2022

będące w rękach Opolczyka, w tym również po tygodniowym oblężeniu w 1396 roku zamek Olsztyn, ponownie obsadzając w nim stałą załogę.

W 1587 roku rozegrała się o zamek Olsztyński bitwa, o której później pisali Aleksander Fredro i Władysław Syrokomla. Do Polski wkroczyły wojska arcyksięcia Maksymiliana, na ich drodze stanął zamek olsztyński, którego załogą dowodził wtedy Kacper Karliński. Austriacy posunęli się do porwania syna polskiego dowódcy i trzymania go w pierwszej linii nacierających. Tradycja głosi, że nikt z załogi nie śmiał wypalić do nieprzyjaciela, wtedy Karliński sam oddał pierwszy strzał. W walce zginął jego syn, ale wojska księcia musiały się wycofać.